Zastrzeżenie numeru PESEL chroni nas przed niektórymi negatywnymi skutkami kradzieży tożsamości. Warto jednak pamiętać, że zastrzeżenie nie pozbawia PESEL-u funkcji urzędowego identyfikatora osoby fizycznej.
W naszym kraju ewidencję ludności prowadzi się przede wszystkim w Powszechnym Elektronicznym Systemie Ewidencji Ludności (PESEL), a osobie, której dane są gromadzone w tym rejestrze, nadaje się porządkowy numer identyfikacyjny (numer PESEL). Nadanie tego numeru w większości przypadków następuje z urzędu w drodze czynności materialno-technicznej w systemie teleinformatycznym ministra właściwego ds. informatyzacji.
Zasadniczo w rejestrze PESEL gromadzi się dane obywateli polskich zamieszkujących na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i poza granicami oraz cudzoziemców zamieszkujących na terytorium naszego państwa. Tym samym numer PESEL stał się głównym urzędowym identyfikatorem osób fizycznych, który ma powszechny (populacyjny) charakter. Służy on do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości osób fizycznych w różnego rodzaju stosunkach, zarówno o charakterze urzędowym, jak i konsumenckim czy gospodarczym.
Cel zastrzegania numeru PESEL
Mając na uwadze szczególne znaczenie numeru PESEL jako numeru identyfikującego, ustawodawca zdecydował się umożliwić osobom fizycznym jego zastrzeżenie, aby ograniczyć niektóre negatywne skutki kradzieży tożsamości – w tym zapobiec zaciągnięciu na skradzione dane różnego rodzaju zobowiązań, takich jak szybkie pożyczki (tzw. chwilówki) – oraz niwelować skutki takich sytuacji. Rozwiązaniem prawnym, które zapewnia realizację wspomnianych celów, stała się instytucja zastrzeżenia numeru PESEL w kształcie przyjętym w ustawie z dnia 7 lipca 2023 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczania niektórych skutków kradzieży tożsamości (DzU z 2023 r., poz. 1394), która z kolei nowelizuje w tym zakresie dalszych dziewięć ustaw, w tym przede wszystkim ustawę z dnia 24 września 2010 r. o ewidencji ludności (tekst jedn. DzU z 2024 r., poz. 736; dalej: uel).
Tym samym zastrzeżenie numeru PESEL należy postrzegać jako działanie o podwójnym charakterze (prewencyjnym oraz następczym), którego celem jest zarówno przeciwdziałanie ewentualnym (przyszłym) negatywnym skutkom kradzieży tożsamości, jak i zmniejszenie ich dotkliwości dla osoby posiadającej PESEL (jeśli doszło już do takiego zdarzenia).
Konsekwencje i charakter zastrzeżenia numeru PESEL
Zastrzeżenie numeru PESEL skutkuje niedopuszczalnością świadczenia określonych usług i dokonywania czynności przez sześć kategorii podmiotów, co zostało przedstawione w tabeli 1. Zobowiązane podmioty muszą przed czynnością sprawdzić, czy PESEL konkretnej osoby został zastrzeżony, i takie zastrzeżenie uwzględnić. Co więcej, zastrzeżenie numeru PESEL oznacza generalną niedopuszczalność takiej usługi lub czynności, ponieważ PESEL-u nie można w ich przypadku zastąpić innym identyfikatorem. Aby odwrócić wymienione skutki, przewidziano instytucję cofnięcia zastrzeżenia.
Należy jednak zaznaczyć, że zastrzeżenie nie oznacza unieważnienia samego numeru PESEL. To jedynie zamieszczenie w rejestrze zastrzeżeń numerów PESEL informacji o tym, że konkretny numer został zastrzeżony przez osobę, której został on nadany. Rejestr ten jest weryfikowany przez podmiot, który jest zobowiązany do uwzględniania zastrzeżenia. Nawet zastrzeżony PESEL nadal pozostaje ważnym urzędowym identyfikatorem osoby fizycznej. Na jego podstawie ciągle można sprawdzać i weryfikować tożsamość konkretnej osoby, np. we wszystkich stosunkach z organami władzy publicznej czy z pracodawcą.
Sposób zastrzeżenia lub cofnięcia zastrzeżenia numeru PESEL
Każda pełnoletnia osoba może bezpłatnie zastrzec numer PESEL lub cofnąć to zastrzeżenie (art. 23e ust. 1 uel). Ustawodawca zapewnił możliwość podejmowania takich działań zarówno na odległość, drogą elektroniczną, jak i poprzez osobiście składany papierowy wniosek.
Zastrzeganie numeru PESEL i cofanie tej operacji online jest możliwe poprzez udostępnioną przez ministra właściwego ds. informatyzacji usługę elektroniczną – po odpowiednim uwierzytelnieniu (art. 23e ust. 2 pkt 1 uel). W praktyce można to zrobić, wykorzystując usługę „Zastrzeż PESEL” dostępną w aplikacji mobilnej mObywatel 2.0 oraz w serwisie internetowym mObywatel.gov.pl. Aby zastrzec numer PESEL lub cofnąć tę operację w mObywatelu 2.0, wystarczy przesunąć suwak, który wyświetla się po wybraniu usługi „Zastrzeż PESEL” w menu aplikacji. Równie proste jest przeprowadzenie tych operacji w serwisie internetowym mObywatel.gov.pl. Przepisy znowelizowanej uel umożliwiają także zastrzeżenie numeru PESEL z wykorzystaniem systemu teleinformatycznego (np. systemu transakcyjnego) banku krajowego (czyli każdego banku mającego siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej) albo spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej, w którym jest uwierzytelniana dana osoba (art. 23f ust. 1 pkt 2 uel). Warto jednak zaznaczyć, że korzystając z tych systemów, nie można cofnąć zastrzeżenia numeru PESEL. Oznacza to, że osoba fizyczna, która będzie chciała cofnąć zastrzeżenie drogą elektroniczną, będzie mogła zrobić to tylko za pomocą aplikacji mobilnej mObywatel 2.0 lub serwisu internetowego mObywatel.gov.pl. Zastrzeżenie numeru PESEL poprzez system teleinformatyczny banku krajowego albo spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej jest także możliwe za pośrednictwem utworzonych wspólnie przez banki i bankowe izby gospodarcze instytucji upoważnionych do gromadzenia, przetwarzania i udostępniania informacji stanowiących tajemnicę bankową – np. biur informacji kredytowej. Wynika to z art. 23f ust. 2 uel w zw. z art. 105 ust. ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn. DzU z 2023 r., poz. 2488; dalej: prawo bankowe).
Zastrzeżenie lub cofnięcie zastrzeżenia numeru PESEL na miejscu polega na osobistym złożeniu własnoręcznie podpisanego papierowego wniosku w dowolnymurzędzie gminy (art. 23e ust. 2 pkt 2 uel). Oznacza to, że wniosek o zastrzeżenie numeru PESEL lub o cofnięcie takiego zastrzeżenia wysłany do urzędu gminy pocztą będzie bezskuteczny. Ustawodawca przewidział także możliwość osobistego złożenia wniosku o zastrzeżenie numeru PESEL w dowolnej placówce Poczty Polskiej, banku krajowego albo spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej, nie przewidując jednocześnie możliwości zwrócenia się do takich podmiotów z wnioskiem o cofnięcie zastrzeżenia numeru PESEL (art. 23f ust. 1 pkt 1 uel). Podobnie jak w przypadku wniosków elektronicznych, osobiste zastrzeżenie numeru PESEL w placówce banku krajowego albo spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej jest także możliwe za pośrednictwem utworzonych wspólnie przez banki i bankowe izby gospodarcze instytucji upoważnionych do gromadzenia, przetwarzania i udostępniania informacji stanowiących tajemnicę bankową.
Mając na uwadze szczególną sytuację osób chorych, dotkniętych niepełnosprawnością i tych, które mierzą się z innymi niedającymi się pokonać przeszkodami, ustawodawca przewidział możliwość zastrzeżenia numeru PESEL przez pełnomocnika. Wówczas wspomniany pełnomocnik osobiście składa odpowiedni wniosek w imieniu swojego mocodawcy do dowolnego urzędu gminy (art. 23e ust. 4 uel). Nie może on jednak cofnąć zastrzeżenia numeru PESEL dokonanego w imieniu swojego mocodawcy. Takiego ograniczenia ustawodawca nie przewidział dla opiekunów prawnych albo kuratorów działających w imieniu osoby nieposiadającej zdolności do czynności prawnych albo posiadającej ograniczoną zdolność do takich czynności. Opiekunowie albo kuratorzy takich osób mogą zarówno zastrzegać nadane ich podopiecznym numery PESEL, jak i cofać takie zastrzeżenia, wnosząc osobiście odpowiedni wniosek do dowolnego urzędu gminy (art. 23e ust. 5 uel). Warto jednak zaznaczyć, że pełnomocnicy, opiekunowie prawni albo kuratorzy nie są uprawnieni do składania wniosków dotyczących zastrzeżenia numerów PESEL osób fizycznych, w imieniu których działają, w innym miejscu niż urząd gminy – np. w placówce Poczty Polskiej (a contrario z art. 23e ust. 4 i 5 uel).
Autorzy
Grzegorz Sibiga
jest profesorem w Instytucie Nauk Prawnych PAN, kierownikiem Zakładu Prawa Administracyjnego w INP PAN i partnerem oraz prawnikiem w Traple Konarski Podrecki i Wspólnicy.
Mateusz Kupiec
jest asystentem w Zakładzie Prawa Administracyjnego INP PAN i prawnikiem w Traple Konarski Podrecki i Wspólnicy..
